Yüzyıllar boyunca hamamlar Osmanlı toplumunun merkezinde yer aldı ve akan suyun ortaya çıkmasıyla Türkiye’de kullanım dışı kalırken, birçoğu eski bir ritüel banyo geleneğini canlandırmak için restore ediliyor.
Genellikle eski Türk filmlerinde yer alan hamam sahneleri oldukça eğlencelidir, kadınlar sadece banyo yapmakla kalmaz, aynı zamanda sosyalleşmek, yemek yemek, içmek ve hatta dans etmek için bu tarihi hamamların tadını çıkarırlar.
Geçtiğimiz yıl Kanuni Sultan Süleyman döneminde ünlü Osmanlı mimar Sinan tarafından yaptırılan 500 yıllık Zeyrek Cinili Hamamı, 13 yıllık özenli bir restorasyonun ardından yeniden halka açıldı.
İşleyen bir hamamın yanı sıra tarihini ve Osmanlı hamam ritüelini anlatan bir müzeye de ev sahipliği yapıyor.
Müze müdürü Beril Gür Tanyeli AFP’YE verdiği demeçte, hamamın bir zamanlar nasıl göründüğüne dair fikir veren “Restorasyon bir şekilde arkeolojik kazıya dönüştü” dedi.
“Bu hamamın neden Cinili olarak adlandırıldığına dair bulmacayı çözmeye yardımcı olan yaklaşık 3.000 parça eksik fayans bulundu – Türkçede “çinilerle kaplı” anlamına geliyor.
Müze yetkilileri, bir zamanlar duvarlarını kaplayan güzel İznik çinilerinin hamam için özel olarak üretildiğini, başka hiçbir hamamın bu kadar zengin bir iç mekana sahip olmadığını söylüyor.
Çoğu yangın veya depremden zarar görmüş veya 19. yüzyılda Avrupalı antika satıcılarına satılmış olsa da, bazıları hala görülebilir.
Restorasyon ayrıca hamamın altında birkaç Bizans sarnıcını da ortaya çıkardı.
Tanyeli, “Mimar Sinan’ın hamamı bu sarnıçların üzerine temel ve su kaynağı olarak kullanmak için inşa ettiğine inanılıyor” dedi.
Arkeolog Gürol Tali afp’ye verdiği demeçte, antik Roma’da banyo kültürü çok önemliydi ve “tüccarların şehre girmeden önce, özellikle (şehir) girişindeki hamamlarda yıkanmaları gelenekseldi” dedi.
Osmanlı imparatorluğu döneminde banyo kültürü, hem bedensel temizliği hem de ruhun saflığını simgeleyen ritüelle altın çağına sahipti.
Hamamlar ayrıca doğumları ve düğünleri kutlamak için bir yerdi.
Tali, “Hamamlar sadece vücudu temizlemek için değil, sosyalleşmek, rahatlamak, iyileşmek ve hatta önemli yaşam olaylarını kutlamak için de kullanılıyordu” dedi. Gelinler, askerler ve sünnet olanlar için özel ayinler.
Müze, o dönemde hanelerin akan suyu olmadığı için hamamların 19. yüzyıla kadar yaşamın önemli bir parçası olduğunu ve 1638’deki nüfus sayımı rakamlarının İstanbul’da 14.536 kamu ve özel hamam olduğunu gösterdiğini söylüyor.
Ve bu gelenek bugüne kadar varlığını sürdürdü.
Oğluyla birlikte kentteki hamamlardan birini ziyaret eden Zafer Akgül, afp’ye özellikle dini bayramlarda veya düğünlerde sık sık ziyaret ettiğini söyleyerek, “Buraya temizlenip yakışıklı ayrılmaya geliyorsunuz” dedi.
“Bu geleneğin ölmesini istemiyoruz.”
Tali, İstanbul’un eski hamamlarının daha büyük bir amaca hizmet edebileceği yer olduğunu söyledi.
“İstanbul’daki tarihi hamamları restore etmek ve kullanıma sunmak, kültürel mirası gelecek nesillere aktarmanın en etkili yolu olabilir” dedi.
Aynı döneme ait yakındaki bir diğer hamam olan II. Beyazıd Hamamı, yıllarca restorasyon geçirmiş ve 2015 yılında müze olarak yeniden açılmıştır.
O zamanlar şehrin en büyük hamamlarından biri olan bazı tarihçiler, Halil adlı ünlü bir erkek banyo görevlisinin veya “tellak” ın 1730’da Sultan III. Ahmed’i deviren bir ayaklanma planladığı yer olduğuna inanıyor.
Kraliyet mimarı Sinan tarafından yaptırılan 16. yüzyıldan kalma başka bir hamam olan Çemberlitaş Hamamı’nın tanıtımını yapan Manolya Gökgöz için bağlantı daha kişisel: büyükannesi orada bir “natir” olarak çalıştı – bir kadının banyo görevlisi.
Afp’ye verdiği demeçte, “İki ya da üç yaşımdayken sabahları banyolara giderdim, sıkılmadan akşama kadar kendi başıma yıkar ve oynardım” dedi.
Gökgöz için gelenek devam ediyor – çoğunlukla turistler arasında olmasına rağmen, bu onun için utanç verici.
“Eskiden annelerimiz ve anneannelerimizle hamama giderdik. Şimdi müşterilerimizin yüzde 70’i yabancı turist, yüzde 30’u yerli”dedi.
Bu günlerde, banyo yapanların masaj veya peeling gibi ekstraların yanı sıra sıcak, ılık veya serin havuzlarda dinlenmelerini sağlayan hamam deneyimi oldukça pahalı ve temel hizmet yaklaşık 100 dolara mal oluyor.
Hem Türk hem de uluslararası ünlüler Cemberlitaş’ı sık sık ziyaret ediyor ve sonuncusu Eylül ayında ziyaret eden ispanyol aktör Pedro Alonso – Netflix’in hit filmi “Para Soygunu” ndaki Berlin karakteri.
Gökgöz, “Hamam bir lüks değil, bir ihtiyaçtır” dedi.
“Evet, geçmişte olduğu gibi değil çünkü parmaklarımızın ucunda sıcak su var ama bu geleneği canlı tutmamız gerekiyor.”
